سل مرغی (Avian Tuberculosisi)
سل در طیور بیماری واگیر مزمنی است که دوره نهفته آن طولانی و دوره بیماری نیز طولانی است و بوسیله مایکوباکتریوم ایجاد می شود .با پیشرفت بهداشت مرغداری و آزمایشات تشخیص موارد این بیماری در دنیا رو به کاهش است .این بیماری در ده سال گذشته در درمانگاه طیور دانشکده دامپزشکی تهران مشاهده نشده است .
عامل بیماری
بیماری بوسیله مایکوباکتریوم توبرکولوزیس گونه مرغی (Mycobacterium tubercukosisi avium) ایجاد شده که هر چنند متعلق به جنس مایکوباکتریوم است ولی با دوگونه تولید کننده سل درانسان و گاو فرق دارد .سه گونه باکتری سل را می توان بامشخصات کشت آنها و بیماریزائیشان برای حیوانات آزمایشگاهی تمیز داد .خصوصیات اصلی این باکتریها مقاومت در مقابل اسید در موقع رنگ آمیزی بطریقه زیل نیلسون است .
حیوانات حساس
تمام انواع پرندگان به بیماری سل حساس می باشند .بطور کلی گونه های اهلی بیشتر ازطیوریکه بطورآزاد زندگی می کنندمبتلامی شوند .در میان پرندگان اهلی بیماری در مرغابی، غاز، قو، طاووس، کبوتر و بوقلمون نیز دیده می شود .قرقاول چه بصورت وحشی و چه بصورت پرورشی خیلی زیاد حساس است .سل در بوقلمون متداول نیست مگر اینکه بیشتردر تماس با ماکیان آلوده باشد.پرندگان زینتی مثل طوطی ها و قناری ها بیشتر با گونه انسانی باسیل سل بخاط تماس نزدیک با صاحبانشان مبتلا می شوند .این بیماری در پرندگان موجود در باغ وحشها و پرندگان اسیر شده متداول بوده و همچنین در گنجشک، کبوتر، مرغ سیاه، جغد و قرقی هم گزارش شده است .خوکهائی که در نزدیک طیور پرورش می یابند و یا با مازاد ماشین جوجه کشی تغذیه می شوند به بیماری مبتلا می گردند .باسیل سل مرغی درگاو اغلب جراحات موضعی ایجاد نموده ولی ممکن است تماس با باکتری گاوان را به سل مرغی حساس کرده و گاهی باعث بعضی اشتباهات در تفسیر آزمایش توبرکولین شود .براساس برخی گزارشات گوسفند نیز به باسیل سل مرغی حساس است .
اگر چه باسیل سل مرغی در چندین مورد از انسان جدا شده ولی موارد بیماری در انسان بی نهایت کمیاب است و طیور دارای اهمیت کمی دراپیدمیولوژی سل انسانی هستند بهرحال لاشه های طیور سلی نباید بمصرف انسان برسند .
طرز انتشارو واگیری شناسی
پرندگان وحشی آلوده و پرندگان شکاری وسیله خوبی برای ورود آلودگی به مناطق پاک می باشند . همچنین گله های تازه خریداری شده ولوازم دست دوم و استفاده از مازاد آشپزخانه حاوی مواد مازاد طیور با خوک در غذا ظاهراً منابع خوبی برای آلودگی می باشند .حملات کانی بالیسمی به پرندگان مبتلا وسیله خوبی برای انتشار بیماری می باشد .عفونت ممکن است بوسیله کفش، لباس، دستهای کارگران یا جعبه های حمل و نقل وارد شده یا پخش گردد .از مهمترین عوامل طول زمان آلودگی و تراکم طیور است .
انتقال بیماری سل از راه تخم مرغ دارای اهمیت خیلی کمی است .جراحات سلی بندرت در دستگاه تولید مثل (تخمدان و مجرای تخم درمرغها وبیضه ها در خروسها) دیده شده اند ولی باسیل سل در تخمهای حاصله از مرغان آلوده دیده شده اند بهرحال دلائل کافی به اینکه جوجه های بدنیاآمده از تخمهای حاصله از مرغان سلی آلوده باشند یا بیماری به این وسیله وارد گله شده باشد وجود ندارد .در بسیاری از طیور مبتلا دانه های سلی در دیواره روده رشد می کند و با پاره شدن این دانه ها تعداد زیادی باسیل سل بداخل روده وارد شده و با محتویات روده مخلوط شده و با مدفوع خارج می شوند .بنابراین مدفوع نقش بسیارمهمی در انتشار بیماری دارد .بسیاری ازطیور سالم آلودگی را بوسیله بلع آب و غذا و بستر آلوده یا مدفوع آلوده بدست می آورند .آلودگی خاک یا بستر با باسیل سل بخصوص در مناطقی که در معرض آفتاب قرار دارد مثل زمینهای اطراف سالنها بطور استثنائی می تواند خیلی شدید باشد ولی باکتری می تواند تا چهارسال در خاک زنده بماند و در لاشه آلوده که در عمق یک متری دفن شده بوده است تا 27 ماه زنده باقی مانده است.
نشانی های کلینیکی
چون این بیماری بصورت مزمن بوده و علائم ممکن است برای هفته ها طول بکشد بنابراین ممکن است تلفات کم بوده و گاهگاه 3-2 مرغ تلف شوند ولی عدم رشد، از دست دادن وزن بدن، لاغری مفرط و وازده شدن آنها و کاهش تخمگذاری که همراه با عدم تغییر در میزان اشتهای آنها می باشد دیده می شود .ضمناً عضلات سینه تحلیل رفته و استخوان جناغ سینه آشکار شده که به سینه خنجری معروف می باشد . چربی های بدن از بین رفته و صورت کوچتر از حدطبیعی بی رنگ و یا زرد رنگ و تاج ممکن است بی رنگ و چروکیده باشد.اسهال دائم با خاک آلودده بودن پرهای اطراف مقعد اغلب موجود است .خستگی حاصله در طیور مبتلا باعث بروز وضعیت نشسته در طیور می گردد .
شاید یکی از مشخص ترین علائم لنگش یکی از پاها باشد که بصورت پرش نامنظم مخصوصی دیده می شود که این حالت در اثر آلودگی مغز استخوان و مفاصل پا می باشد .گاهی پرندگان ممکن است در شرایط خوب بدنی تلف شده و هنوز جراحات پیشرفته سلی را نشان ندهند .مرگ در نتیجه پارگی کبد و طحال مبتلا و ایجاد خونریزی داخلی نیز ایجاد میشود .
جراحات کالبد گشائی
جراحات لاشه معمولاً مشخص و ثابت می باشد .علاوه بر لاغری و خشک بودن لاشه جراحات بیشتر در کبد، طحال، روده و مغز استخوان دیده می شوند .گاهی آسیت نیز وجود دارد .جراحات مشخص این بیماری بصورت دانه های سلی زرد یا سفید متمایل به خاکستری نامنظم به اندازه مختلف از سر سوزن تا توده های بزرگی که از بهم پیوستن دانه ها بوجود می آیند می باشند. کبد و طحال خیلی بزرگ شده وممکن است پاره و محوطه بطنی پر از خون باشد .دانه های سلی رامی توان بطور کامل از بافت اطراف جدا نمود و اگر چه این دانه ها سفت می باشند ولی می توان آنها را به آسانی برش داد دانه های سلی در طحال بصورت برآمده از سطح طحال بوده که به این اندام تظاهر دکمه ای نامرتب می دهند .جراحات گاهی کم و زمانی به تعداد زیاد وجود دارند و ممکن است در اثر رنگ صفرا متمایل به سبز دیده شوند .محتویات دانه های سلی شکافته شده بصورت مواد پنیری خشک دیده می شود که گاهی دانه دانه یا یک تکه می باشد و دیواره آن از یک غشاء فیبروز تشکیل شده است .دانه های سلی در دیواره های روده ای ممکن است در اندازه های مختلف از دانه ارزن تا توپ گلف شده دیواره روده ها را فراگرفته ومعمولاً بداخل روده ها سرباز کرده که از آنجا باسیلهای سل وارد مدفوع می شوند .در شکاف طولی استخوانهای دراز دانه های گرد زرد رنگ ممکن است در مغز استخوان بخصوص در قسمت زانو و مفصل خرگوشی بافت شوند که از علائم مشخصه بیماری است .عفونت ریه ها معمولاً خیلی کمتر از کبد و طحال است و در طیوری دیده می شود که به تعداد زیادی در محوطه ای محدود با تهویه بد نگهداری شده و درنتیجه همراه با استنشاق هوای آلوده ممکن است باسیل سل وارد شود .در مرغابی و دیگر پرندگان آبزی جراحات در ریه متداول تر و اغلب از نوع سل گاوی است .باسیلهای سل همچنین در بعضی موارد از آبسه کف پائی جدا شده اند .
تشخیص علائم ذکر شده بخصوص در روده ها ممکن است با علائم کوکسیدیوز، آلودگی باکرمهای حلقوی، تومورها در لکوز مناطق مشابه سفید متمایل به خاکستری در بافتهای اطراف نفوذ کرده و نمی توانند برخلاف جراحات سلی بطور کامل از محیط اطراف جداشوند .) تیفوئید مرغان، شبیه سل و کلی گرانولما اشتباه شود .بنابراین نشان دادن باسیل سل مقاوم در برابر اسید و انگل درگسترش های تهیه شده از جراحات سلی بخصوص جراحات تازه و مخصوصاً از جراحات مغز استخوان که به طریقه زیل نیلسن رنگ آمیزی شده اند به تشخیص کمک می کند .همچنین کشت و جدا کردن عامل بیماری و تزریق به دامهای آزمایشگاهی برای تشخیص قطعی لازم است .
کنترل و پیشگیری
روش درمانی اقتصادی موثر برای بیماری وجودنداشته و بخاطر عدم نشانی کلینیکی بیماری ریشه کنی آن از یک گله آلوده آسان نیست .در بعضی موارد بخصوص اگر در آزمایش توبرکولین تعداد زیاد از طیور مبتلا باشند از نظر اقتصادی بهتر است که کلیه گله را کشته و لاشه های سالم را برای مصرف غذائی بکار برده و لاشه های مبتلا را سوزانده و یا در عمق زیاد دفن کرده و روی آن آهک ریخت، سالن ها و وسائل باید کاملاً تمیز و ضد عفونی شوند .زمین آلوده را باآهک به میزان 2 تن در هر هکتار پوشانده و برای حداقل6 ماه خالی نگهداشت .در مناطقی که امکان خالی نگهداشتن نیست باید مقداری از سطح خاک را برداشته و با خاک تازه پوشاند. دقت زیاد باید در مورد زمینهای اطراف سالنها ودانخوری و آبخوری انجام شود .
با خارج کردن مرغان وازد و لاغر از گله ای که اولین دوره تخمگذاری را به پایان رسانده اند و یا اخراج کلیه گله پس از اولین دوره تخمگذاری می توان پیشرفتی در کنترل بیماری بدست آورد .پس از اخراج گله باید بستر را برداشت نموده یا سوزاند و محل را با سود سوزآور یا کرزول ضد عفونی نمود .اگر کف سالن ها خاکی است باید یک ورقه از سطح خاک را برداشته و یا اینکه سطح را با شعله افکن یا وسائل مشابه سوزاند .
جهت پیشگیری واکسنی از سروتیپ 6 باکتری تهیه شده که از راه خوراکی بمیزان 70 درصد ایمنیت تولید کرده است ولی مطالعات بیشتری جهت استفاده از واکسن مورد نیاز می باشد .بطور کلی برای ایجاد یک گله عاری از بیماری باید اقدامات زیر را انجام داد .
۱- کلیه وسائل کهنه را از بین برد چون با ضد عفونی نمی توان محیط و وسائل آلوده را پاک کرد .
۲- گله باید در قرنطینه کامل بوده که با گله ها و حیوانات دیگر در تماس نباشند .
۳- گله های پیر اخراج شده و لاشه ها سوازنده شوند .
۴- سپس گله عاری از بیماری در محیط جدید وارد شود .
۵- کلیه حیواناتی که واکنش مثبت نسبت به سل مرغی یا پستانداران نشان می دهند از بین بروند .
آزمایش توبرکولین
بکمک این آزمایش می توان طیور حامل بیماری را مشخص نموده و گله را از بیماری پاک نمود . صحت این آزمایش 80 درصد است و می تواند قبل از اینکه طیور بطور شدید آلوده شوند آنها را مشخص نموده و در نتیجه باعث کاهش انتشار عفونت در محوطه اطراف گردد .اگر طیور به حالت پیشرفته بیماری مبتلا باشند ممکن است که در این آزمایش واکنش مثبت نشان ندهند ولی چنین طیوری آنقدر لاغر و وازده می باشند که باید از گله خارج شوند .همچنین ممکن است واکنش های مثبت در طیوریکه جراحت بیماری را ندارند دیده شود که دلیل بر عدم وجود بیماری نیست بلکه ممکن است پرنده در ابتدای بیماری بوده و جراحات خیلی کم و یا خیلی ریز باشد که فقط با روشهای مخصوص قابل تشخیص باشد.
طیوری که واکنش مثبت ندارند نباید در همان مرغدان آلوده نگهداری شوند .زیراباکتری سل برای دوره طولانی در خارج بدن زنده مانده ومی تواند عفونت تازه در طیور بوجود آورد .روش آزمایش توبرکولین به این ترتیب است که سر را ثابت نگهداشته ومحل تزریق را تمیز کرده و با الکل ضدعفونی نموده و سپس نوبرکولین مرغی را در قسمت ضخیم یک ریش تزریق می نمایند .
ریش یک طرف مشخص همیشه باید برای تزیق با استفاده از سوزن نمره 25 به طول یک سانتیمتر مورد استفاده قرار گیرد .تزریق باید با نهایت دقت انجام شود در غیر اینصورت آماس مختصر در اثر تزریق بد باعث اشتباه در نتیجه می گردد، یا اینکه سوزن مستقیماً از ریش گذشته و ازطرف دیگر خارج می شود .معمولاً تزریق از لبه پائینی شروع شده سوزن بطرف بالا به ناحیه ضخیم ریش وارد می گردد، نتیجه آزمایش 48 ساعت بعداز تزریق توبرکولین مشخص می شود .گاهی واکنش بعداز 24 ساعت با علائم آماس خمیری نرم و گرم در ریش تزریق شده ظاهر میگردد.ریش اغلب نسبت به ریش دیگر که کنترل است تقریباً به اندازه دو تا پنج برابر دیده می شود .
آماس های کوچک سفت و محدود شبیه برجستگی را باید چشم پوشی کرد و معمولاً مشخص کننده طیور آلوده نیستند. بیشتر طیور سالم در ریش تزریق شده واکنشیرا نشان نمی دهند .آزمایش بوسیله لمس هردو ریش با انگشت اول وشصت قرائت می گردد .طیور بدون واکنش مثبت را باید برای جلوگیری از آلوده شدن به سالنهای پاک یا زمینهای تازه دیگر منتقل نمود .
آزمایش مجدد باید بفواصل 3-2 ماه همراه با ادامه اخراج وازده ها از گله انجام داد .طیور با سنین مختلف باید از یکدیگر مجزا باشند .
روشهای مختلفی برای آزمایش توبرکولین در مرغابی و پرندگان دیگر که فاقد ریش هستند بکار رفته ولی قابل اطمینان بودن آن به اثبات نرسیده است .
منبع مورد استفاده :
دکتر محمد حسن بزرگمهری- بیماری های طیور ، انتشارات واحد فوق برنامه دفتر مرکزی جهاد دانشگاهی ، چاپ اول ، تهران، فروردین 1364.
سازمان دامپزشکی
