سل مرغی (Avian Tuberculosisi) در طیور بیماری واگیر مزمنی است که دوره نهفته آن طولانی و دوره بیماری نیز طولانی است و بوسیله مایکوباکتریوم ایجاد می شود. با پیشرفت بهداشت مرغداری و آزمایشات تشخیص موارد این بیماری در دنیا رو به کاهش است. این بیماری در ده سال گذشته در درمانگاه طیور دانشکده دامپزشکی تهران مشاهده نشده است.

عامل بیماری

بیماری بوسیله مایکوباکتریوم توبرکولوزیس گونه مرغی (Mycobacterium tubercukosisi avium) ایجاد شده که هر چند متعلق به جنس مایکوباکتریوم است ولی با دو گونه تولیدکننده سل در انسان و گاو فرق دارد. سه گونه باکتری سل را می‌توان با مشخصات کشت آنها و بیماری زائی شان برای حیوانات آزمایشگاهی تمیز داد. خصوصیات اصلی این باکتریها مقاومت در مقابل اسید در موقع رنگ آمیزی بطریقه زیل نیلسون است.

حیوانات حساس

تمام انواع پرندگان به بیماری سل حساس می باشند. بطور کلی گونه های اهلی بیشتر از طیوری که بطور آزاد زندگی می کنند مبتلا میشوند. در میان پرندگان اهلی بیماری در مرغابی، غاز، قو، طاووس، کبوتر و بوقلمون نیز دیده می شود. قرقاول چه بصورت وحشی و چه بصورت پرورشی خیلی زیاد حساس است. سل در بوقلمون متداول نیست مگر اینکه بیشتر در تماس با ماکیان آلوده باشد. پرندگان زینتی مثل طوطی ها و قناری ها بیشتر با گونه انسانی باسیل سل بخاطر تماس نزدیک با صاحبانشان مبتلا می شوند. این بیماری در پرندگان موجود در باغ وحش‌ها و پرندگان اسیر شده متداول بوده و همچنین در گنجشک، کبوتر، مرغ سیاه، جغد و قرقی هم گزارش شده است. خوک هایی که در نزدیک طیور پرورش می یابند و یا با مازاد ماشین جوجه کشی تغذیه می شوند به بیماری مبتلا می گردند. باسیل سل مرغی در گاو اغلب جراحات موضعی ایجاد نموده ولی ممکن است تماس با باکتری گاوان را به سل مرغی حساس کرده و گاهی باعث بعضی اشتباهات در تفسیر آزمایش توبرکولین شود. بر اساس برخی گزارشات گوسفند نیز به باسیل سل مرغی حساس است.

اگر چه باسیل سل مرغی در چندین مورد از انسان جدا شده ولی موارد بیماری در انسان بی نهایت کمیاب است و طیور دارای اهمیت کمی در اپیدمیولوژی سل انسانی هستند بهرحال لاشه های طیور سلی نباید بمصرف انسان برسند.

طرز انتشارو واگیری شناسی

پرندگان وحشی آلوده و پرندگان شکاری وسیله خوبی برای ورود آلودگی به مناطق پاک می باشند. همچنین گله های تازه خریداری شده و لوازم دست دوم و استفاده از مازاد آشپزخانه حاوی مواد مازاد طیور با خوک در غذا ظاهراً منابع خوبی برای آلودگی می باشند. حملات کانی بالیسمی به پرندگان مبتلا وسیله خوبی برای انتشار بیماری می باشد. عفونت ممکن است بوسیله کفش، لباس، دستهای کارگران یا جعبه های حمل و نقل وارد شده یا پخش گردد. از مهمترین عوامل طول زمان آلودگی و تراکم طیور است.

انتقال بیماری سل از راه تخم مرغ دارای اهمیت خیلی کمی است. جراحات سلی بندرت در دستگاه تولید مثل (تخمدان و مجرای تخم در مرغها و بیضه ها در خروسها) دیده شده اند ولی باسیل سل در تخم های حاصله از مرغان آلوده دیده شده اند بهرحال دلایل کافی به اینکه جوجه های بدنیا آمده از تخم های حاصله از مرغان سلی آلوده باشند یا بیماری به این وسیله وارد گله شده باشد وجود ندارد. در بسیاری از طیور مبتلا دانه های سلی در دیواره روده رشد می کند و با پاره شدن این دانه ها تعداد زیادی باسیل سل بداخل روده وارد شده و با محتویات روده مخلوط شده و با مدفوع خارج می شوند. بنابراین مدفوع نقش بسیار مهمی در انتشار بیماری دارد. بسیاری از طیور سالم آلودگی را بوسیله بلع آب و غذا و بستر آلوده یا مدفوع آلوده بدست می آورند. آلودگی خاک یا بستر با باسیل سل بخصوص در مناطقی که در معرض آفتاب قرار دارد مثل زمین های اطراف سالن ها بطور استثنائی می تواند خیلی شدید باشد ولی باکتری می تواند تا چهار سال در خاک زنده بماند و در لاشه آلوده که در عمق یک متری دفن شده بوده است تا 27 ماه زنده باقی مانده است.

نشانی های کلینیکی

چون این بیماری بصورت مزمن بوده و علائم ممکن است برای هفته ها طول بکشد بنابراین ممکن است تلفات کم بوده و گاهگاه 3-2 مرغ تلف شوند ولی عدم رشد، از دست دادن وزن بدن، لاغری مفرط و وازده شدن آنها و کاهش تخمگذاری که همراه با عدم تغییر در میزان اشتهای آنها می باشد دیده می شود. ضمناً عضلات سینه تحلیل رفته و استخوان جناغ سینه آشکار شده که به سینه خنجری معروف می باشد. چربی های بدن از بین رفته و صورت کوچتر از حد طبیعی بی رنگ و یا زرد رنگ و تاج ممکن است بی رنگ و چروکیده باشد. اسهال دائم با خاک آلوده بودن پرهای اطراف مقعد اغلب موجود است. خستگی حاصله در طیور مبتلا باعث بروز وضعیت نشسته در طیور می گردد.

شاید یکی از مشخص ترین علائم لنگش یکی از پاها باشد که بصورت پرش نامنظم مخصوصی دیده می شود که این حالت در اثر آلودگی مغز استخوان و مفاصل پا می باشد. گاهی پرندگان ممکن است در شرایط خوب بدنی تلف شده و هنوز جراحات پیشرفته سلی را نشان ندهند. مرگ در نتیجه پارگی کبد و طحال مبتلا و ایجاد خونریزی داخلی نیز ایجاد میشود.

جراحات کالبد گشائی

جراحات لاشه معمولاً مشخص و ثابت می باشد. علاوه بر لاغری و خشک بودن لاشه جراحات بیشتر در کبد، طحال، روده و مغز استخوان دیده می شوند. جراحات مشخص این بیماری بصورت دانه های سلی زرد یا سفید متمایل به خاکستری نامنظم به اندازه مختلف از سر سوزن تا توده های بزرگی که از بهم پیوستن دانه ها بوجود می آیند می باشند. کبد و طحال خیلی بزرگ شده و ممکن است پاره و محوطه بطنی پر از خون باشد. دانه های سلی رامی توان بطور کامل از بافت اطراف جدا نمود و اگر چه این دانه ها سفت می باشند ولی می توان آنها را به آسانی برش داد دانه های سلی در طحال بصورت برآمده از سطح طحال بوده که به این اندام تظاهر دکمه ای نامرتب می دهند. جراحات گاهی کم و زمانی به تعداد زیاد وجود دارند و ممکن است در اثر رنگ صفرا متمایل به سبز دیده شوند. محتویات دانه های سلی شکافته شده بصورت مواد پنیری خشک دیده می شود که گاهی دانه دانه یا یک تکه می باشد و دیواره آن از یک غشاء فیبروز تشکیل شده است. دانه های سلی در دیواره های روده ای ممکن است در اندازه های مختلف از دانه ارزن تا توپ گلف شده دیواره روده ها را فرا گرفته و معمولاً بداخل روده ها سرباز کرده که از آنجا باسیلهای سل وارد مدفوع می شوند. در شکاف طولی استخوان های دراز دانه های گرد زرد رنگ ممکن است در مغز استخوان بخصوص در قسمت زانو و مفصل خرگوشی بافت شوند که از علائم مشخصه بیماری است. عفونت ریه ها معمولاً خیلی کمتر از کبد و طحال است و در طیوری دیده می شود که به تعداد زیادی در محوطه ای محدود با تهویه بد نگهداری شده و در نتیجه همراه با استنشاق هوای آلوده ممکن است باسیل سل وارد شود. در مرغابی و دیگر پرندگان آبزی جراحات در ریه متداول تر و اغلب از نوع سل گاوی است. باسیل های سل همچنین در بعضی موارد از آبسه کف پایی جدا شده اند.

تشخیص علائم ذکر شده بخصوص در روده ها ممکن است با علائم کوکسیدیوز، آلودگی با کرم های حلقوی، تومورها در لکوز مناطق مشابه سفید متمایل به خاکستری در بافت های اطراف نفوذ کرده و نمی توانند بر خلاف جراحات سلی بطور کامل از محیط اطراف جدا شوند . تیفوئید مرغان، شبیه سل و کلی گرانولما اشتباه شود. بنابراین نشان دادن باسیل سل مقاوم در برابر اسید و انگل در گسترش های تهیه شده از جراحات سلی بخصوص جراحات تازه و مخصوصاً از جراحات مغز استخوان که به طریقه زیل نیلسن رنگ آمیزی شده اند به تشخیص کمک می کند. همچنین کشت و جدا کردن عامل بیماری و تزریق به دامهای آزمایشگاهی برای تشخیص قطعی لازم است.

کنترل و پیشگیری

روش درمانی اقتصادی موثر برای بیماری وجود نداشته و بخاطر عدم نشانی کلینیکی بیماری ریشه کنی آن از یک گله آلوده آسان نیست. در بعضی موارد بخصوص اگر در آزمایش توبرکولین تعداد زیاد از طیور مبتلا باشند از نظر اقتصادی بهتر است که کلیه گله را کشته و لاشه های سالم را برای مصرف غذایی بکار برده و لاشه های مبتلا را سوزانده و یا در عمق زیاد دفن کرده و روی آن آهک ریخت، سالن ها و وسائل باید کاملاً تمیز و ضد عفونی شوند. زمین آلوده را با آهک به میزان 2 تن در هر هکتار پوشانده و برای حداقل 6 ماه خالی نگهداشت. در مناطقی که امکان خالی نگهداشتن نیست باید مقداری از سطح خاک را برداشته و با خاک تازه پوشاند. دقت زیاد باید در مورد زمین های اطراف سالن ها و دان خوری و آبخوری انجام شود.

با خارج کردن مرغان وازد و لاغر از گله ای که اولین دوره تخم گذاری را به پایان رسانده اند و یا اخراج کلیه گله پس از اولین دوره تخم گذاری می توان پیشرفتی در کنترل بیماری بدست آورد. پس از اخراج گله باید بستر را برداشت نموده یا سوزاند و محل را با سود سوزآور یا کرزول ضد عفونی نمود. اگر کف سالن ها خاکی است باید یک ورقه از سطح خاک را برداشته و یا اینکه سطح را با شعله افکن یا وسائل مشابه سوزاند.

جهت پیشگیری واکسنی از سروتیپ 6 باکتری تهیه شده که از راه خوراکی بمیزان 70 درصد ایمنیت تولید کرده است ولی مطالعات بیشتری جهت استفاده از واکسن مورد نیاز می باشد. بطور کلی برای ایجاد یک گله عاری از بیماری باید اقدامات زیر را انجام داد.

1- کلیه وسایل کهنه را از بین برد چون با ضد عفونی نمی توان محیط و وسائل آلوده را پاک کرد.

2- گله باید در قرنطینه کامل بوده که با گله ها و حیوانات دیگر در تماس نباشند.

3- گله های پیر اخراج شده و لاشه ها سوازنده شوند.

4- سپس گله عاری از بیماری در محیط جدید وارد شود.

5- کلیه حیواناتی که واکنش مثبت نسبت به سل مرغی یا پستانداران نشان می دهند از بین بروند.

آزمایش توبرکولین

به کمک این آزمایش می توان طیور حامل بیماری را مشخص نموده و گله را از بیماری پاک نمود. صحت این آزمایش 80 درصد است و می‌تواند قبل از اینکه طیور بطور شدید آلوده شوند آنها را مشخص نموده و در نتیجه باعث کاهش انتشار عفونت در محوطه اطراف گردد. اگر طیور به حالت پیشرفته بیماری مبتلا باشند ممکن است که در این آزمایش واکنش مثبت نشان ندهند ولی چنین طیوری آنقدر لاغر و وازده می باشند که باید از گله خارج شوند. همچنین ممکن است واکنش های مثبت در طیوری که جراحت بیماری را ندارند دیده شود که دلیل بر عدم وجود بیماری نیست بلکه ممکن است پرنده در ابتدای بیماری بوده و جراحات خیلی کم و یا خیلی ریز باشد که فقط با روش های مخصوص قابل تشخیص باشد.

طیوری که واکنش مثبت ندارند نباید در همان مرغدان آلوده نگهداری شوند. زیرا باکتری سل برای دوره طولانی در خارج بدن زنده مانده و می‌تواند عفونت تازه در طیور بوجود آورد. روش آزمایش توبرکولین به این ترتیب است که سر را ثابت نگه داشته و محل تزریق را تمیز کرده و با الکل ضدعفونی نموده و سپس نوبرکولین مرغی را در قسمت ضخیم یک ریش تزریق می نمایند.

روشهای مختلفی برای آزمایش توبرکولین در مرغابی و پرندگان دیگر که فاقد ریش هستند بکار رفته ولی قابل اطمینان بودن آن به اثبات نرسیده است.

منبع:

دکتر محمد حسن بزرگمهری- بیماری های طیور ، انتشارات واحد فوق برنامه دفتر مرکزی جهاد دانشگاهی ، چاپ اول ، تهران، فروردین 1364.

سازمان دامپزشکی